نسل اول کارگران ایران (سال‌های ۱۲۸۵ – ۱۳۲۰)
#ساعت کار روزانه‌ی کارگران شرکت نفت انگليس و ايران، در گرمای طاقت فرسا که بعضا” تا ۵٠ درجه می‌رسد، ١٠ساعت بود. در مؤسسه‌ی شيلات شمال که ۴٠٠٠ کارگر در استخدام داشت، ساعات کار از ۶ بامداد تا ٧ بعدازظهر بود. طی اين مدت کارگران تنها یک ساعت استراحت برای صرف صبحانه و ناهار داشتند. در مواقعی که صيد ماهی زياد می‌شد کار تا ساعت ١١ شب و حتا تا نيمه شب ادامه داشت. در چنين حالی مبلغی به عنوان اضافه‌کار به کارگران پرداخت می‌شد.
در صنايع دستی و سنتی که بخش بزرگی از کارگران در آن‌ها شاغل بودند، ساعات کار از باز شدن بازار تا زمان بسته‌شدن آن، يعنی حدود ١٢ساعت استمرار داشت. در سال ١٣٠٢ در کارگاه‌های قالی‌بافی همدان ساعت کار در تابستان از ۵ بامداد آغاز می‌شد و با یک تنفس دو ساعته تا شش بعدازظهر ادامه داشت؛ با اين حساب طول روزانه کار به ١١ساعت می‌رسيد. زمان متوسط کار روزانه، در صنايع نساجی١٠ساعت و در کارخانجات پنبه پاک‌کنی١١تا ١۴ساعت بود.
# — دستمزد
🔻از لحاظ تاریخی سیستم دستمزد در ایران در شرایطی شكل گرفت که بی‌كاران شهری و روستایی فراوان بودند؛ عرضه‌ی نیروی کار بالا و تقاضا برای آن پایین بود. تحت چنین شرایطی مزد کارگران نمی‌توانست به اندازه‌ای باشد که از پس مخارج زنده‌گی برآید.
به طور کلی پرداخت دستمزد در صنایع کارخانه‌ای ایران به سه گونه بود: کارمزد (قطعه‌کاری)، روزمزد و ماهیانه. در صنایع نساجی پرداخت‌ها به طور عمده بر پایه‌ی سیستم کارمزد و به ازاء مقدار مشخص محصولی که کارگر تولید می‌کرد، صورت می‌گرفت. کارمزد بدترین نوع بهره‌کشی از نیروی کار است.
براساس سیستم کارمزد “مزد بافنده‌گی از ذرعی ده‌شاهی تا هفت‌صد دینار به پول آن روزی بود. یك نفر کارگر با آن که شب‌ها هم کار می‌کرد بیش‌تر از ۶-۵ ذرع نمی‌توانست ببافد لذا اجرتش از ۴-٣ قران تجاوز نمی‌کرد و این مبلغ برای خرج روزانه هم کافی نبود. هیچ یك از کارگران قادر نبودند لباس یا کفش و کلاهی برای خود تهیه نمایند. بافنده‌گان یزد که پارچه‌های ابریشمی می‌بافتند، روزی 5/1 تا ٢ ذرع جنس تولید می‌کردند و برای هر ذرع ١۵ شاهی مزد می‌گرفتند.
درکارخانه‌های قند و در بخش کارهای ساختمانی معمولا”پرداخت‌ها به صورت روزمزد بود. طبق مدارك سال ١٢٧۶شمسی کارگران بومی در ساختمان راه شوسه انزلی- قزوین روزی دو قران مزد می‌گرفتند و کسانی که از الاغ خود برای بارکشی نیز استفاده می‌کردند سه قران می‌گرفتند. در مؤسسات شرکت نفت و ایران، استخدام کارگر به دو طریق صورت می‌گرفت: رسمی و پیمانی! این شرکت به کارگران رسمی خواه به صورت ماهیانه یا هفته‌گی دستمزد می‌پرداخت. مزد ماهیانه‌ی کارگر ایرانی شرکت نفت را از ٩تومان (کارگر ساده) تا ٣۵تومان (کارگر متخصص) می‌داند و می‌نویسد که در همان زمان دستمزد کارگر عراقی و هندی از ٣۵ تا ١٠٠تومان بوده است.
کارگر پیمانی که در آن زمان آن‌ها را “کارگر قرضی” می‌نامیدند، توسط سرکرده‌گان عشایر و ایلات یا مردانی که با کارگزینی شرکت نفت روابطی داشتند، استخدام می‌شدند. شرکت، رسما” در قبال “کارگران قرضی” تعهدی نداشت و پیمان‌کاران طرف حساب آن‌ها بودند. شرکت نفت، طبق قرارتعیین شده، مبلغی به پیمان‌کاران می‌پرداخت و آن‌ها با کسر نمودن جزیی از آن پول، مابقی را به عنوان دستمزد به “کارگران قرضی” می‌پرداختند.
در مؤسسه شیلات شمال کارگران ایرانی به صورت کارمزد و یا روزمزد استخدام می‌شدند. مبنای محاسبه‌ی کارمزد به عمل‌آوردن هزار عدد ماهی بود. مؤسسه بابت این میزان ٧ تومان حق‌الزحمه می‌پرداخت. کارگران روزمزد به طور متوسط روزی دو قران می‌گرفتند. در مؤسسات چوب‌بری گیلان در ١٢٩٢ خورشیدی کارگران روسی ١٠ قران و کارگران بومی بین ٣ تا ۵ قران دریافت می‌کردند. در کارخانه ابریشم‌کشی امین‌الضرب در رشت، در اوایل دهه‌ی ١٢٨٠ خورشیدی، دستمزد کارگران مرد بین ٣٠ شاهی تا ٣ قران بود. زنان که اکثریت نیروی کار کارخانه‌ها را تشكیل می‌دادند از ١٠تا ١۵ شاهی می‌گرفتند. مزد پسر و دختر بچه‌ها فقط ١٠ شاهی پول مس بود که برابر با ٧ شاهی پول نقره می‌شد.
در معادن استخدام کارگران به گونه‌ی مقاطعه‌کاری (کارمزدی) بود. مثلا” در معادن گوگرد سمنان در سال‌های ١٢٩۴- ١٢٩۵ به ١١ نفر کارگر در مقابل سه خروار سنگ معدن که از آن‌ها یك خروار گوگرد استخراج می‌کردند، ٣۵ قران می‌پرداختند. این کار یك روز طول می‌کشید. بنابراین می‌توان دستمزد روزانه‌ی یك کارگر معدن را سه قران تخمین زد. در سیستان و شرق ایران، کارگرانی که قنات می‌کندند و یا لایروبی می‌کردند، روزانه فقط یك قران می‌گرفتند. طی سال‌های ١٢٨٠-١٢٩۶در این نواحی، صنعت‌گران روزی دو قران مزد می‌گرفتند.
✍ برگرفته از کتاب: «شوق یک خیز بلند»
https://t.me/tajrobeneveshtan/2883