نامه به دهه هشتادی‌ها –رضا شهابی و کیوان‌مهتدی
30 April 2023
برگرفته از تریبون زمانه *
ما جوانان خشمگین دهه‌های قبل، از مدتها پیش می‌خواستیم با شما صحبت کنیم. از همان زمان که جسته 
وگریخته دیدیم که شما را دسته دسته با چشمبند می‌برند، و فهمیدیم که تصمیم خود را گرفته اید که از زندگیِ بد بیشتر از مرگ بترسید. فرزندان و عزیزان ما دهه هشتادی بودند و احساس می‌کردیم فراتر از آشنایی، یکجور دوستی و نزدیکی بین ما وجود دارد. با این حال، با دیدن مجریان تلویزیون، سیاستمداران و کارشناسان روزنامه‌ها که در تلاش برای توضیح دادن شما در قالب‌های حاضرآماده‌ی خود چقدر درمانده و رقت انگیز هستند، ترجیح دادیم دست نگه داریم. نگران بودیم که پس از سالیان متمادی ستیز و دست وپنجه نرم کردن با این جهان، خودمان هم شباهت هایی به دنیایی پیدا کرده باشیم که شما برای ورود به یک زندگیِ نو باید از تمامیِ آن عبور کنید.
امروز اما فرق می‌کند. امروز واقعاً حرفی برای در میان گذاشتن با شما داریم. شاید امروز در کنار خشم و امید، اندکی احساس سرخوردگی داشته باشید، یا احساس تردید، یا یکجور احتیاط. اینها عواطف انسانی هستند، و حضورشان نشان از ویژگیهای انسانی و عقلانیت در مبارزه است. سیر تحولات پیش رو سریع، غیرمنتظره، پیچیده و متناقض خواهد بود. و اکنون زمان پرسشهای سخت فرا رسیده. مثلاً امروز نگرانیم که چگونه دستاورد ملموس جنبش را حفظ کنیم؟ آیا خواسته‌ی ما محدود به انتخابِ آزادانه‌ی سبک زندگی است یا قرار است ساختارهای تبعیض آمیز و خشونتبار از ریشه دگرگون شوند؟ مبارزه‌‌های جداجدا چگونه می‌تواند به صورت پیکارهایی عمومی درآید که سرکوب نشود و حرف خود را به کرسی بنشاند؟ و البته آن مسئله‌ی آشنا که هرچند برای همه روشن است که چه نمیخواهیم، اما به سختی می‌توان بیان کرد که دقیقاً چه چیزی می‌خواهیم؟
نسخه‌ی پیچیده شده‌ای برای این پرسشها وجود ندارد. اما قرار نیست چرخ را از نو اختراع کنیم و خود را تافته‌ای جدا بافته از تاریخ مبارزات ایران و جهان بدانیم.
از این منظر، این روز مشخص برای اندیشیدن به پرسشهای کنونی موضوعیت دارد:
روز جهانی کارگر که یادگار مبارزه برای کاهش ساعت کار روزانه از ده ساعت به هشت ساعت است. ـــ باز هم یک مناسبت دیگر؟ مگر چند درصد از جامعه‌ی ما روز کارگر را جشن می‌گیرند؟ چند درصد این روز را متعلق به خود می‌دانند، یا اصلاً از وجود چنین روزی خبر دارند؟ من که کارگر نیستم، به من چه ربطی دارد؟
عجله نکنید. این روز بیشتر از آنچه به نظر می‌رسد، به امروز ما مرتبط است، و احساس بیگانگی ما با آن خود بیانگر نکاتی درباره‌ی مشکلات و امکانات پیش روی ما است. ماجرا فقط به شباهت سیر وقایع با تجربه‌ی امروز ما محدود نمی‌شود، ضمن آنکه شباهتها قابل توجه هستند؛ مثلاً نزدیک به صد و چهل سال پیش در شیکاگو برای منحرف و پراکنده کردن اعتراضات مردم، یک بمب گذاری مشکوک را به نام معترضان علَم کردند، و به همین بهانه، علاوه بر شلیک مستقیم به معترضان، تعدادی از رهبرانشان را دستگیر کردند و عده‌ای بیگناه را به جرم بمب گذاری اعدام کردند، عده‌ای که اصلاً در صحنه بمبگذاری حضور نداشتند. اندکی آشنا نیست؟
قصد ما تکرار مشابهت‌هایی نیست که در هر صورت در شیوه‌های مقاومت و اشکال سرکوب در تاریخ مبارزات آزادیخواهانه و برابری طلبانه وجود داشته است. در این نامه می‌خواهیم دو پرسش را در ارتباط با این روز با شما در میان بگذاریم.
نخست اینکه چه چیزی روز کارگر را به قدری برجسته ساخته که در زمره‌ی معدود روزهایی است که (همچون روز جهانی زن) در تقویم جهانی هر سال گرامی داشته می‌شود؟ دیگر آنکه چه چیزی روز کارگر را به پدیده‌ای معاصر ما بدل می‌سازد؟
اول ماه مه هر سال در سرتاسر جهان گرامی داشته می‌شود، چون دستاورد این جنبش تمام نسلها و تمام کشورها را دربرمی‌گیرد. دو ساعت کار کمتر، یعنی دو ساعت زمان بیشتر برای آموزش خود، برای رشد تواناییها، برای ارتباط ما با یکدیگر. این دستاورد مستقل از جنسیت، ملیت، شرایط تاریخی و جغرافیایی به سود تمام زحمتکشان است. چنین خواسته‌هایی با قانونگذاری به دست نمی‌آید، و این روز گرامی‌داشت مبارزه‌ی لازم و خون ریخته شده برای تثبیت چنین خواسته‌ای است.
کاهش ساعت کار روزانه برای هر فردی با هر مرام و باوری قابل فهم است. با تثبیت این خواسته فضای بیشتری در ذهن ما باز می‌شود. ما مستحق شرایط کاری بهتری هستیم که ساعت کار روزانه تنها یک تجلی از آن است: امنیت شغلی و استخدامی، ایمنی محیط کار، دستمزد و حقوق بازنشستگی متناسب با هزینه‌های زندگی، حق مشارکت در اداره‌ی محیط کار و… برای همین اول ماه مه هنوز محل منازعه با اقلیت صاحب قدرت و ثروت است.
فقط برای ارائه‌ی تصویری از حساسیت روز کارگر اشاره کنیم که این روزها شاهد دستگیری تعدادی از فعالان کارگری بودیم، و دستگیری فعلی ما با اول ماه مه پارسال (۱۴۰۱) مرتبط بود، و پرونده سازی و دستگیری قبلی ما نیز به اول ماه مه سال ۱۳۹۸ برمی‌گشت. به بیانی، صرفِ یادآوری این روز همیشه همچون خط قرمز اقلیت صاحب قدرت و ثروت در جامعه ما بوده است.
شاید امروز خواسته‌ی کاهش ساعت کار روزانه پیش پاافتاده به نظر برسد، اما این سادگی از آن رو است که معما چو حل شود آسان شود.
در آمریکا و اروپای نیمه‌ی دوم قرن نوزدهم، همچون امروز ما، مردم با مشکلات و مطالبات انباشته‌ی فراوانی دست به گریبان بودند، و انتخاب یک خواسته‌ی مشخص به معنای کنار گذاشتن بسیاری از مطالبات دیگر بود. به علاوه، چرا این خواسته‌ی مشخص باید ماهیتی اقتصادی داشته باشد، و نه مطالبه‌ای اجتماعی، حقوقی یا سیاسی؟ بنابراین شکل گیری این جنبش حاصل درکی عمیق از جامعه‌ی زمانه‌ی خود، و تصمیماتی گاه دشوار برای تبدیل آن به یک خواسته‌ی فراگیر بود (مثلاً چرا مطالبه‌ی زمین برای دهقانان یا حق رأی عمومی در اولویت قرار نگرفت؟ ). جامعه‌ی امروز ما به قدری پیچیده شده که به سختی می‌توان به یک مطالبه‌ی فراگیر واحد با توانایی همگرا کردن تمام اقشار و نیروهای اجتماعی اندیشید، اما الگوی رفتار کمپین هشت ساعت کار روزانه هنوز آموزنده است. این دستاوردِ ماندگار نتیجه‌ی چند راهپیمایی و اعتصاب محدود نبوده است. در واقع بیش از بیست سال فعالیت مستمر در پشت آن خوابیده که بدنه‌ی اولیه‌ی آن را کارگرانی تشکیل می‌دادند که در جنگ داخلی آمریکا علیه بردگی جنگیده بودند، و بلافاصله بعد از جنگ توان تشکیلاتی خود را در راستای این کارزار هدایت کردند. با وجود تمام اینها، چنین جنبشی بدون حمایت طبقه کارگر در سایر نقاط دنیا نمیتوانست به تنهایی موفق شود. مورد آخر از آن رو حایز اهمیت است که امروز نیز به متحدان بین المللی نیاز داریم، اما متحدان ما نه دولتها، بلکه مردمی هستند که خودشان طعم تبعیض، بیعدالتی، و خشونت ساختاری را چشیده‌اند. شرط اولیه‌ی هر جنبشی استقلال است و نمیتوان بر سر آن با دولتها و قدرتها معامله کرد.
تا اینجا را خلاصه کنیم پیش از آنکه بیش از این حوصله تان سر برود: اول ماه مه در تقویم جهانی ماندگار شد چون یک مطالبه‌ی مشخص با ماهیت اقتصادی بود که توسط طبقه اکثریت و متشکل با منافع مشترک، به مدت چند دهه دنبال شد، و با حمایت طبقات مزدبگیر در سایر نقاط دنیا توانست به دستاوردی ماندگار برسد که همگان تا امروز از مزایای آن بهرهمند هستیم.
و اما پرسش دوم: روز کارگر چه ارتباطی به شما انبوه جوانانی دارد که اغلب نه کار و درآمد ثابتی دارید، نه خود را به عنوان «کارگر» می‌شناسید؟ اصلاً چه اهمیتی دارد که خودمان را در نسبت با شغل نداشته‌ی خود تعریف کنیم؟
تصور عمومی ما از کارگر کسی است که همچون چارلی چاپلین در فیلم عصر جدید صبح تا شب یک کار تکراری و از خودبیگانه را انجام می‌دهد، مثلا یک مهره را سفت می‌کند. اما تعریف دقیقتر کارگر کسی است که برای زنده ماندن در این جامعه نیازمند کار کردن یا فروش نیروی کار خود به دیگری باشد، خواه کارگر یدی باشد، خواه کارمند پشت میز نشین، خواه قرارداد بلندمدت داشته باشد، و خواه نیروی کارِ روزمزد یا آزادکار (فریلنس). از این زاویه، کدام یک از ما می‌توانیم بدون کار کردن در این جامعه زنده بمانیم، یا حتی در صورت زنده مانی، به قدری استعدادها و تواناییهای خود را شکوفا کنیم که شایسته‌ی نام زندگانی باشد؟ این روز در اصل متعلق به هر کسی است که به صورت روزانه، توان و فعالیت انسانی اش برای بقا در جامعه به گروگان گرفته شده.
آن تصویر کلیشه‌ای و قدیمی از کارگر، در کنار دشواری‌های فراوانی که دارد، اغلب با شغلی ثابت، توان تأمین حداقلهای زندگی خود و خانواده، و هویتی مبتنی بر شغل همراه است که می‌توان آن را در قالب جهان‌بینی یا نظام اخلاقی کارگران درک کرد. وضعیت امروز ما چنان است که گویی گُل به تاراج رفت و خار ماند، گنج به تاراج رفت و مار ماند. یعنی ضمن محرومیت از مزایا و دورنمای نسبتاً باثبات زندگیِ کارگری، بیش از هر زمان دیگری نیازمند فروش نیروی کار خود برای بقا در این جامعه هستیم. در آن تصویر قدیمی، کارگران ثروت جهان را خلق می‌کردند، اما خود به نسبت از مواهب آن بی بهره بودند. امروز بسیاری از ما نه تنها از مواهب جامعه بی بهره هستیم، بلکه سازوکارهای تبعیض آمیز جامعه جلوی فایده رسانی و مفید بودن ما را برای اجتماع خویش گرفته است. در چنین شرایطی زندگی ما از آخر آن شروع می‌شود، بسیاری از ما خود را مرده‌ای بالقوه می‌دانیم که برای ورود به این جامعه ابتدا باید نیروهای زنده‌ی خود را نابود کنیم. وضعیتی شبیه به گفته‌ی فروغ فرخزاد:
چون جنینی پیر، با زهدان به جنگ
می‌درد دیوار زهدان را به چنگ
زنده، اما حسرت زادن در او
مرده، اما میل جان دادن در او
شاید برایتان جالب باشد که بدانید، واژه‌ی «کارگر» در دهه ی۱۳۲۰ ممنوع اعلام شده بود. یعنی حتی به کار بردن این کلمه جرم تلقی می‌شد. تلاش‌های فراوانی صورت گرفت تا مزدبگیران به جایگاه خود به عنوان مهمترین رکن تولید ارزش اجتماعی واقف شوند، و بتوانند به کارگر بودن خود افتخار کنند. امروز، بار دیگر نیازمند احیای این عزت نفس هستیم. از هر قومیت، جنسیت، و باوری که باشیم، ما انسانیم و فعالیت زنده‌ی ما مهمترین رکن این جامعه است، و هیچکس حق ندارد جلوی منتفع شدن ما از مواهب جامعه را بگیرد، یا مانع فایده رسانی ما به اجتماع خود شود. شکوفاییِ تواناییهای انسانی و اجتماعی ما در این جامعه نیازمند هویتی مبتنی بر کار و حسی از رشد و توسعه‌ی وابسته به حرفه است.
***
یک جنبش نسلی تنها در ارتباط تنگاتنگ با شکاف‌های اجتماعی و تفکیک‌های ساختاری معنای حقیقی خود را می‌یابد، که تا به امروز مغفول مانده‌ترین آنها هویت جمعی مبتنی بر شغل یا جایگاه طبقاتی بوده است. واقعیت این است که تمام تحولات عمده‌ی تاریخی ماهیتی طبقاتی داشته‌اند. مبارزه در محیط کار، علاوه بر خلق هویتی جمعی، گاه می‌تواند ضمن پرهیز از منازعات خونین خیابانی، دستاوردها و اثراتی ماندگارتر داشته باشد. برای نمونه، جایگاه امروز رانندگان اتوبوسرانی شرکت واحد قابل مقایسه با جایگاه بیست سال پیش آنها نیست (از نظر مزایا، میزان حقوق و پرداخت به موقع آن، منزلت اجتماعی و..). پیشرفت و تثبیت این جایگاه نتیجه مبارزه مستمر و جمعی آنها، و تمرین دموکراسی در محیط کار در قالب سندیکای رانندگان شرکت واحد بوده است. هویت جمعیِ صنفی می‌تواند همبستگی را جایگزین رقابت بی رحمانه‌ای کند که حیات اجتماعی ما را تکه پاره کرده و در مقابل یکدیگر قرار داده است.
از سوی دیگر، جنبش کارگری و صنفی از حضور شما درس‌های زیادی آموخته، منجمله اینکه نباید فقط به صورت دفاعی تحرک داشته باشد و سنگبنای مطالبات صنفی کرامت انسانی پایمال شده‌ی ما است. این جنبشها به تکاپو افتاده‌اند که پاسخی برای بی ثبات کارها و مناسبات جدید کاری فراهم کنند که علاوه بر نسل شما، بخش عمده‌ی نسلهای پیشین را نیز در بر گرفته است.
این مسیر نیازمند گفتگو و همفکری طولانی بین نسلها، اصناف، اقلیتها، و تمام زحمتکشانی است که شاید روزی تحت یک نیروی طبقاتی متحد، بتوانند بهره کشی، تبعیض و خشونت را ریشه کن کنند. به قول شاعر «نهایت تمامی نیروها پیوستن است، پیوستن».
زیاده گویی ما را ببخشید، کسی چه می‌داند، شاید اول ماه مه بعدی را با همدیگر جشن گرفتیم.
رضا شهابی و کیوان مهتدی
اول ماه مه ۱۴۰۲، زندان اوین