هژمونی و آلترناتیو چپ چگونه شکل می گیرد؟ – شهاب برهان

  • اخبار روز
  • جمعه, ۲۰ آبان ۱۴۰۱

از عوامل اساسی جا ماندن چپ ایران به ویژه چپ رادیکال ( مارکسیست- کمونیست) از قافلۀ شورش ها و جنبش های توده ای در دهه های گذشته و ناتوانی اش در شکل دادن یک ضدهژمونی و کوبیدن مُهرِ چپ بر آن ها، بی اعتنائی ” رادیکال” به همه تضادهای موجود اجتماعی به جز تضاد کار و سرمایه، حاشیه ای دانستن آن ها و بی توجهی به اهمیت هریک و به  درهم تنیدگی آن ها در جامعۀ بس پیچیدۀ ایران بوده است

من در این نوشته از چپ و راست در مفهوم بسیار کلی و نه مفهوم متداول صندلی های پارلمانی و از چپ  نه فقط  در معنای مارکسیست و کمونیست حرف می زنم. چپ را در معنای پیکارگر علیه هر شکل و نوعی از ستم و در کنار ستمدیدگان، و راست را در معنای ستمگران و حامیان منافع ستمگران در نظر دارم، با این تبصرۀ مهم که مرتجعین تاریک اندیش ضد آزادی و برابری را هر چقدر هم که جزو ستمدیدگان یا حامیان آن ها باشند، چپ به شمار نمی آورم.

ما عوض شده ایم؟

موقعیت چپ ایران در این وضعیت بحران موجودیت رژیم و بحران جایگزینی، بارزتر از آن است که نیازی به تشریح داشته باشد. چپ های داخل کشور نمود بارزی ندارند تا من بتوانم بعنوان یک نیروی مجسم و منسجم در باره اش داوری داشته باشم. چپ های متشکل و منفرد در خارج از ایران عموماً آگاه اند که از قافله انقلاب عقب مانده اند و به فکر اند که برای جبران، کاری بکنند، مثلاً به شکلی متحد و متشکل شوند. برانگیخته از طغیان انقلابی در ایران و نگران از غیاب یک آلترناتیو چپ، در خارج از کشور فراخوان هائی برای بحث و همگرائی و اتحاد چپ ها داده می شود. تأثیر پذیری از شورش انقلابی، نگرانی از خطر راست و میل به انجام کاری، هرسه خوب و قابل تحسین اند، اما مرا در برابر پرسش هائی چند قرار می دهند: انگیزه ها و نیّت ها اولاً آیا برای عملی شدن وحدت این چپ و ثانیاً برای پر کردن خلإ آلترناتیو چپ در داخل کفایت می کنند؟

لیست پروژه ها برای اتحاد چپ ها ( با نام ها و شکل ها و برنامه های بس متنوع) در این چهار دهه که یا روی کاغذ مانده و یا در حباب های کم قُطری عملی شده و ترکیده اند، دراز است. پرسش اول این است که چرا آنهمه تلاش های ما برای وحدت به جائی نرسیدند و امروز چه چیز تازه ای بر امکان پذیری اتحاد چپ گواهی می دهد؟ مگر رکود سیاسی در ایران ( که همیشه رکود نبوده ) سبب ناکامی تلاش ها در خارج بوده است که امروز بخاطر اعتلای انقلابی در ایران، اتحاد چپ در خارج عملی باشد؟ قطعاً چنین نیست. پرسش به این صورت صراحت می یابد: نزد ما چپ هائی که دعوت به همگرائی و اتحاد می شویم، چه چیزی تغییر کرده است که ناشدنی ی تا کنونی را حالا ممکن می کند؟ من شخصا هرچه فکر می کنم، جوابی نمی یابم بجز این که ایران تغییر یافته است و نه ما؛ ما همان احزاب و سازمان ها و محافل و منفردین و “مستقلان” ضد تشکیلات هستیم که برای وحدت های شکست خورده قبلی اقدام کردیم، بی سر سوزنی تغییر درونی.

گیرم گردهمائی هائی برای بحث در باره چند و چون این اتحاد چپ برگزار شوند. چه نشانه ای وجود دارد هر کس باز همان کیف چرمی چروکیدۀ انباشته از تعاریف، مرزبندی ها، اصولیت ها، خط قرمزها و برنامه های خود را بعنوان شرط  روی میز نگذارد و ماجرا درست از همان نقطه ای از سرگرفته و به همانجائی ختم نشود که همه وحدت های عقیم چهار دهه گذشته شدند؟ من هیچ نشانه ای سراغ نمی کنم.

اما فرض محال که محال نیست، امیدوار باشیم که شکلی از همآیندی و همکاری پایدار برای چپ های خارج از کشور ممکن شود، پرسش بعدی این است که این چپ متحد ( حزب واحد، جبهه، بلوک، اتئلاف ….)  برای پر کردن خلأ آلترناتیو چپ در داخل چه می تواند بکند؟ ( شتاب زمان در این دورۀ اعتلای انقلابی را که منتظر ماه ها و سال ها جّر و بحث چپ ها نخواهد ماند فعلا کنار بگذاریم !)

آنچه امروز در وجه غالب از جانب سازمان ها و افراد چپ در خارج از کشور برای اثر گذاری بر خیزش انقلابی داخل صورت می گیرد، تا جائی که علنی است و من می بینم، افشاندن شعارهای ” رادیکال و انقلابی” در هواست تا ” دهۀ هشتادی ها” از زمین جمع شان کنند و به گفتمان چپ مجهز شده از گزند هژمونی راست دور بمانند؛ و نیز فراخوان صادر کردن های بیرون از گود ( غالباً سبکسرانه و به دور از درک شرائط) به اعتصابات سیاسی بخصوص خطاب به طبقۀ کارگر که از خودمان است و انتظار می رود رویمان را زمین نیاندازد!

من از خودم می پرسم که اگر همین چپ ها  یک جمع بزرگتر بشوند، چه کار دیگری بجز همین کارها خواهند کرد که تا به حال کرده و اکنون می کنند، منتها با جثه ای بزرگتر؟ چه کار کیفاً متفاوتی از همین “شورای همکاری نیروهای چپ و کمونیست” خواهند کرد گیرم با  صد امضا بجای شش امضا مثل طومارهای بی خاصیت ” امضا می کنم پس هستم” : فراخوان های مشترک، “حمایت می کنیم!” ها و “محکوم می کنیم!” های مشترک؟

سکتاریسم و گسست از پایه

ناکامی های چپ خارج عموما به گردن سرکوب انداخته می شود. در موقعیت دراماتیک کنونی ی چپ ایران البته  قلع و قمع خونین و اجبار به مهاجرت سهم و نقش بسیار اساسی داشته است، اما تنها سلب مسئولیت کنندگان اند که همه چیز را به گردن سرکوب و جغرافیا می اندازند. در همه انقلابات بزرگ دنیا سرکوب و مهاجرت وجود داشته و پیشروان و انقلابیون بر بستری از سیم خاردار  و خون سینه خیز حرکت کرده اند.

نکته مرکزی و تعیین کننده از نظرمن این است: چپ مهاجر ایران عموماً در این چهل سال حتا فکرِ پیوند ارگانیک با پایگان اجتماعی اش در داخل را به بهانۀ سوسمار در خندق جغرافیائی و با توجیه محکمه پسندِ “امنیت فعالان داخل” بکلی کنار گذاشته و رسالت خود را به افشاگری از رژیم و حمایتگری های از راه دور فرو کاسته است و درنتیجه  اساساً به دنبال یافتن راه هائی، چه بی خطر و چه کم خطر، برای ایجاد پیوند نبوده است و جای تعجبی نیست اگر میدان هژمونی برای راست و جاده برای یکه تازی اش باز مانده است. پر کردن این خلأ با باد زدن بادکنک در اینسوی خندق، خودفریبی است.

در سال های گذشته بارها ایده های اتحاد چپ کارگری، اتحاد بزرگ هواداران سوسیالیسم، ایجاد یک جبهۀ چپ  و یا ایجاد یک تلویزیون مشترک نیرومند به میان آمده و اگر نگرفته اند، ایراد از خود ایده بوده که آبِ واقعیت از گلویش پائین نمی رود.

مطلوبیت (هژمونی)  چپ در دهه های متمادی قبل از انقلاب در دانشگاه ها و در محیط ادبیات و هنر بارز بود. اما  ما چپ ها در فاصلۀ انقلاب و مهاجرت مرتکب خطای سهمگینی شدیم. تلاش های بسیاری کردیم تا ایده های خود را به میان توده ها ببریم، منتها چون فرقه های ایدئولوژیک بودیم، بجای متحد کردن آن ها بر پایه منافع پایه ای مشترک شان، کوشیدیم توده ها را به اعتقادات فرقه ای خود بگروانیم و مرزبندی های ایدئولوژیک میان فرقه ها را به داخل کارگران و اقشار دیگر تسری دادیم؛ بجای عضویت در پیکر زندگی کارگرها، دانشجوها، دانش آموزان، کارمندان و… مسابقه بین فرقه ها برای شکار عضو و هوادار از میان آن ها را در پیش گرفتیم. ما، جان به در بردگان همان فرقه ها بودیم  که به مهاجرت آمدیم و همچنان تابلوهای خود را همچون دکان های  بی مشتری تیمچۀ عطارها  بغل به بغل آویخته ایم  و تا به امروز بشکل فرقه ها جان سختی می کنیم. ما چپ خارج از کشور در این سال ها بارها علیه فرقه گرائی اخطار و اقدام کرده ایم، منتها درکی که از فرقه گرائی داشته ایم، عینا همین درکی است که ما را امروز به اتحاد فرا می خواند. فرقه گرائی برای غالب چپ ها به معنی پرهیز از وحدت میان چپ ها و پرهیز از ائتلاف با برخی دیگر از اپوزیسیون های رژیم بوده است. با همین درک بوده که چپ ها پروژه هائی متعدد برای ائتلاف با جریانات سیاسی راست میانه و برای اتحاد میان خود را به پیش برده و البته چون حفظ هویت فرقه ای برایشان مقدس بوده، هنوز که هنوز است در شکل فرقه های متشکل و فرقه های تک نفره و “شخصیت” های صد منی به حیات خود ادامه می دهند. اما فرقه گرائی، ( سکتاریسم) – سی سال است تکرار می کنم –  نه متحد نشدن با فرقه های دیگر، نه ائتلاف نکردن با بورژوازی دموکرات، بلکه جدائی از طبقه خود، از پایگان اجتماعی خود و وحدت بر پایۀ اصول اعتقادی و ایدئولوژیک بجای وحدت بر پایه منافع عمومی طبقاتی، منافع عمومی مردمی است که چپ خود را سخنگوی آن ها قلمداد می کند. چپ خارج از کشور امروز در عمومیت خود – بجز افراد و جمع فعالین محدودی- همین فرقه های عقیدتی منجمد شده است که از وحدت آن ها تنها یک فرقه بزرگتر می تواند زاده شود.

هژمونی و آلترناتیو چپ چگونه شکل می گیرد؟

اسباب و مصالح و راه و روش هژمون شدن و تبدیل شدن به آلترناتیو حکومتی، برای راست و چپ، بخاطر ذات و طبیعت متضادشان، از پایه و ماهیتاً متفاوت است. خطای بزرگ چپ مهاجر ایران بی توجهی به این تفاوت ماهوی و کیفی و توضیح عقب ماندگی اش از قافله، با سرکوب، با پراکندگی خود و  با قدرت غیر قابل رقابت رسانه های راست است. پس گویا اگر متحد شویم و یک تلویزیون قدرتمند درست کنیم، مشکل حل می شود!

در یک بیان خیلی کوتاه و ساده شده وقتی از آلترناتیو برای قدرت سیاسی حرف می زنیم، راه به قدرت رسیدن راست، غالباً و  طبیعتاً هموار است و جریان عادی اوضاع، او را همچون گنداب در سراشیبی گودال با خود می بَرد. راست به دو چیز نیاز دارد که هر دو  طبیعتاً و بدون زحمت در اختیار اش هستند: پول، و نا آگاهی عمومی. راست، وسائل کنترل و دستکاری افکار عمومی و هژمونی فرهنگی و ابزارهای سرکوب چپ را یا در اختیار و یا در جانب خود دارد. چیرگی راست در جامعه سرمایه داری، یک قاعده است اما تقدیر نیست. چپ اما باید بدون داشتن چنین امکانات و ابزارهائی، خلاف جریان شنا کند، با افکار عمومی در افتد، از محاصره و هجوم کوسه ها و سوسمارها جان به دَر بَرَد و یک ” ضد هژمونی” فرهنگی – سیاسی برای مصاف با هژمونی راست حاکم را به تدریج و در دراز مدت به وجود بیاورد. هژمونی چپ ( ضد هژمونی مسلط) وقتی واقعیت می یابد که ارزش ها و خواسته های چپ در نزد اکثریت مطلوبیت بیابند، نه فقط در شعارها و آنطور که اهل گفتار می گویند با ” گفتمان سازی” در محافل روشنفکری بلکه از طریق عمل،  در پراتیک زندگی و مبارزه. اما چیزی که برای تکوین هژمونی چپ در ایران لازم است، چپی است که اولا در ارتباط ارگانیک با توده، جزئی جدائی ناپذیر از پیکر آن و همواره حاضر و دخیل در دم و بازدم و مبارزات معیشتی و سیاسی آن باشد، و ثانیا بجای شعار افشاندن های اینترنتی و فراخوان دادن ها و “لِنگ اش کُن” های بیرون گودی “انقلابی و رادیکال”، دردها و نیازهای آن ها را لمس و تجربه، تحلیل، جمع بندی، فرموله و به شعار و پرچم تبدیل کند و به درون مبارزات آن ها، در کمک به خانواده یک زندانی، در یک مجمع عمومی، در یک اعتصاب، در یک انتخاب سخنگو، در یک بست نشینی، در یک سنگر بندی خیابانی، در جمع بندی شکست ها و دست آوردها و غیره ببرد. این تنها راه خلق یک ضد هژمونی و تکوین هژمونی چپ در جامعه است. در هیچیک از انقلاب های دنیا قانون تسخیر دل توده ها به دست چپ، سوای این نبوده است. این را حتا در مقیاس میکرونی فعالیت خودم در کارخانه ها تجربه کرده و آموخته ام. پیوند ارگانیک با پایه اجتماعی، سنگ بنای اولیه و شالودۀ هژمونی سازی چپ است و متاسفانه چپ ایران عموما و غالبا به بهانه ها و با توجیهاتی که اشاره کردم  از ایجاد پیوند که قطعاً راه هائی برای کشف و ابتکار و ابداع آن وجود داشته، طفره رفته است. البته در چند سال اخیر که تماس با داخل از برکت انقلاب تکنولوژی ارتباطاتی به راحت الحلقوم تبدیل شده است ( هرچند رژیم آن را هم مسدود می کند) خوشبختانه تعداد افراد و محافلی که از طریق این شبکه های بی زحمت و مخارج  پیوندهائی برقرار می کنند رو به افزایش بوده است و آن وضعیت قبلی در حال تغییر است، با این حال این اصل به نظر من پابرجاست که توده ای کردن ایده های چپ  مستلزم دو چیز است: وجود آدم هائی با گوشت و استخوان در درون جنبش ها که در حیات و مبارزات آن ها مستقیما و بی واسطه مشارکت داشته باشند و اعتمادشان را جلب کنند؛ مسائل و مشکلات و دردهای آنان و منافع شان را فرموله کنند؛ و این که این آدم ها این ایده ها را در متن زندگی و مبارزات جاری آن ها ( آدم های معمولی) به نحو قابل فهم و هضم برایشان تبلیغ و ترویج و در متن عمل و تجربه به درستی ی آن ها متقاعد شان سازند و از همه مهمتر، دریافت ها و ادراکات و تحلیل های خودشان را در همین بستر حرکت و مبارزه مشترک محک بزنند و اصلاح کنند. هنوز برای من معلوم نیست که تا چه اندازه چنین روش و منشی در این ارتباطات مجازی به کار بسته می شود و چه اندازه کماکان فرماندهان و رهبران مخالف فرماندهی و رهبری از خارج، مشغول هدایت جنبش  از راه دور هستند!  همه این ها کارهای سخت و مثل صخره کندن با ناخن است که اپوزیسیون راست از آن معاف است چون برای کسب هژمونی و تبدیل شدن به آلترناتیو حکومتی، ملتی نا آگاه ولی مستأصل و چشم به راه منجی  و کرور کرور پول باد اورده برایش کفایت می کند و قاعدتاً و عموماً هم کار اش را پیش می برد.  راست با شعارهای کلی چون همبستگی ملی،  منافع ملی، تمامیت ارضی، دولت لائیک، دموکراسی، استقلال، ابادانی و…  هیچ نیازی به تشریح معنا و محتوای این شعارها ندارد  چون خودش می داند چه در مشت دارد اما چپ است که باید این مشت های بسته را انگشت به انگشت برای توده ها باز کند و نشان شان دهد که چه در درون آن ها پنهان شده است. راست، همین امروز بی هیچ واهمه و دغدغه ای شعار عمومی شدۀ جنبش جاری ” زن، زندگی، آزادی” را بالای دست بلند کرده است چون خیال اش راحت است که با چنین اسب تروواهای مبهم ولی جذابی به راحتی می تواند در قلعه جنبش نفوذ کند.

چپ کارگر زده و مونیسم طبقاتی

از عوامل اساسی جا ماندن چپ ایران بویژه چپ رادیکال ( مارکسیست- کمونیست) از قافلۀ شورش ها و جنبش های توده ای در دهه های گذشته و ناتوانی اش در شکل دادن یک ضدهژمونی و کوبیدن مُهرِ چپ بر آن ها، بی اعتنائی ” رادیکال” به همه تضادهای موجود اجتماعی بجز تضاد کار و سرمایه، حاشیه ای دانستن آن ها و بی توجهی به اهمیت هریک و به  درهم تنیدگی آن ها در جامعۀ بس پیچیدۀ ایران بوده است. چپ در  اینجا و آنجا جسته و گریخته از وجود مسئله زن، از مسئله ملی، از وجود اقلیت ها، محیط زیست حرف زده و حتا در برنامه های حزبی اش وعدۀ حل آن ها را داده است، اما به صراحت یا تلویح، فقط به دست طبقۀ کارگر پس از انقلاب سوسیالیستی. برای این چپ، رادیکالیسم به معنی ریشه هر تضاد و ستمی را در منطق سرمایه جستن و مبارزه برای حل آن ها را تابعی از مبارزه طبقاتی کارگران علیه کار مزدی ساختن است. از زمان پشت کردن چپ به تظاهرات زنان به حجاب اجباری در هشتم مارس ۱۳۵۸ ( با  این توجیه که این ها زن های بورژوا هستند)، تا سالیان سال و برخی ها هنوز هم در نیافتند که ستم جنسیتی، طبقاتی نیست، همه طبقاتی است، گرچه ستم جنسیتی بر زنان کارگر و تهیدست مضاعف است. از خلق ها و ملت های تحت ستم دم زدند و برخی در برنامه هایشان از حق تعیین سرنوشت تاحد جدائی هم دفاع کردند، اما ( به استثنای احزاب چپ کردستان) در مبارزات حق طلبانه آن ها نه مشارکت و نه دفاع لفظی و نه غالبا حتا از زندانیان سیاسی شان حمایت کردند چون مسئلۀ ملی در ایران را نه همچون مسئله ای برای خود، دارای دینامیسم درونی با درونمایۀ ستم سیاسی، اجتماعی، فرهنگی  و اقتصادی پان ایرانیسم فارس̊ محور بر ملت های غیر فارس، بلکه تنها همچون اجزاء طبقۀ کارگرِ یکپارچۀ ملت چند پارچۀ ایران نگریسته اند که باید رهائی ملی اش را نه در مبارزه با ناسیونالیسم سلطه گر بلکه  در مبارزه با کاپیتالیسم جستجو کند. بدون هیچ تردیدی همه تضادهای اجتماعی و سیاسی در جامعه سرمایه داری، سویه های طبقاتی هم دارند اما کلیت آن ها را به موضوع طبقاتی تأویل و تعبیر کردن خطای استراتژیک جبران ناپذیری است. بازهم تردیدی نیست که در همه جنبش های سیاسی و اجتماعی فرا طبقاتی چون مبارزه برای سرنگونی حکومت، مسئلۀ زنان، مسلۀ ملی، محیط زیست، جوانان، دانشجویان و غیره گرایشات مترقی و ارتجاعی، منافع و تعلقات طبقاتی متضاد و جود دارند که هر کدام می کوشند جنبش را در راستای خود جهت بدهند و ضرورت هژمونی چپ در این جنبش ها برای آگاهی دادن به این تضاد منافع در عین منافع و اهداف مشترک است. اما این هژمونی با کارگر کارگر گفتن و این که کارگران ملل ایران علیه سرمایه متحد شوید، حاصل نمی شود. این تضادها و زخم ها راه حل و درمان می طلبند و همین امروز می طلبند  و نمی توانند تا خشک شدن ریشه استثمار طاقت بیاورند. چپ باید با راه حل خودش برای این مسائل مشخص که از جنس تضاد کار و سرمایه نیستند یا استقلال نسبی از آن دارند، وارد جنبش شود و مداخله کند. هژمونی چپ و آلترناتیو چپ در شرائط مشخص و پیچیده ایران مستلزم هژمونی چپ و گفتمان چپ در درون تک تک این جنبش های اجتماعی است و این شدنی نیست مگر با در امدن از قفس مونیسم طبقاتی و حضور ارگانیک در همه این مبارزات و مداخله گری از موضع چپ در آن ها.

زنده یاد ستار کیانی که جمهوری اسلامی جان شریف اش را گرفت، تعریف می کرد که در ممسنی استان فارس، همکلاسی دبیرستانی اش در درس تاریخ فقط  نادرشاه را خوب حفظ  و خیال اش را از بقیه تاریخ راحت کرده بود. معلم او را جلو تخته سیاه خواند و گفت شاه عباس را بگو! گفت: بله آقا، شاه عباس… شاه عباس پادشاه خیلی بزرگی بود ولی به بزرگی نادر شاه نبود، نادرشاه فلان و فلان…؛ گفت کریمخان زند را بگو! گفت البته کریمخان بسیار معروف است…. اما نه بقدر نادردشاه، نادرشاه ….؛ فتحعلی شاه را بگو! فتحعلی شاه …. اما نادرشاه… . متاسفانه وضع چپ کارگر زدۀ مونیستی ما همین حکایت نادرشاه است:  کارگر: کار و سرمایه. زن: کار و سرمایه. ستم ملی: کار و سرمایه. جوانان: کار و سرمایه. اعتیاد : کار و سرمایه…. و چنین است که  حالا با جنبشی رو برو شده ایم که بارزترین وجوه اش که نابیناها راهم بینا کرده است مسئله زن است و ملت های تحت ستم و جوانان. هنوز فعلا از طبقه کارگر خبری نیست و چپ مونیست طبقاتی مانده است که با این جنبش ها در غیبت طبقه کارگر چه کند. مدام فراخوان به ورود و دست زدن به اعتصاب می دهد؛ گوئی ورود طبقه کارگر با اعتصابات اش قصور چپ در ایجاد هژمونی در این جنبش ها را جبران خواهد کرد! تضادهای ساختاری در بطن بحران های مرکب ساختاری در ایران، درهم تنیده اند، همپوشانی و برهمکنشی دارند. این بحران ها وتضادها و جنبش ها قابلیت تبدیل شدن به یکدیگر و استارت زدن به یکدیگر را دارند، همچنان که دیدیم جرقۀ قتل دولتی مهسا امینی مسئلۀ ملی را شعله ور کرد؛ همان، زنان را به طغیان کشید و بلافاصله جوانان سراسر ایران علیه نظام سیاسی حاکم شوریدند. چپ کارگر زده، محبوس در مونیسم طبقاتی نه تنها نمی تواند در جنبش های مختلف اجتماعی هژمونی کسب کند بلکه حتا نمی تواند بدون تلاش برای هژمونی در این جنبش ها، طبقۀ کارگر خود اش را سامان بدهد چرا که کارگرانی که چپ را نسبت به ستم ها، زخم ها و مطالبات جنسیتی و ملیتی و سنی و… خود بی اعتنا و بی تفاوت ببینند، نسبت به آن چپ بی اعتنا خواهند بود و متاسفانه این سرنوشت دردناکی است که چپ دیروز برای امروز خود نوشته است.

در ایران تنها با تضاد کار و سرمایه نمی شود انقلاب کرد. امیدوارم چپ های داخل ایران که امید من به آن هاست، متوجه این نکته هم باشند.

 

یک نظر بگذارید